In hoofdstuk 9 hebben we de kennisballon Doel inhoud gegeven. Een gekozen doel is de basis om de wereld te beïnvloeden. Zonder doel is beweging mogelijk, maar het is een verspilling van energie, het leidt nergens toe. Pas na het kiezen van een doel, bepalen we de weg ernaar toe en zetten we de beslissing om in concrete acties. We stellen een route samen die ons naar het doel leidt.
We combineren al onze waarnemingen (zie hoofdstuk 10 ) en wegen verschillende alternatieven tegen elkaar af. Zelfs als waarnemingen elkaar tegenspreken, moeten we tot één beslissing komen, omdat we slechts één actie tegelijk kunnen uitvoeren. Kiezen we om linksaf te slaan of rechtsaf? Welke richting we kiezen, hangt af van de specifieke situatie. We gaan naar links of naar rechts, maar nooit tegelijkertijd.
Hoe we het wenden of keren, kennisopbouw begint met waarnemen. Door waar te nemen vullen we ons geheugen met vormen, gebeurtenissen en verbanden. Pas hierna kunnen we de werkelijkheid beïnvloeden.
Er bestaat een fundamenteel verschil tussen een beïnvloedingsketen en de verbanden tussen natuurlijke processen. In een waarnemingshiërarchie ontstaan verbanden door onderling inwerkende krachten. Een beïnvloedingsketen vereist daarentegen een levend wezen dat een actie uitvoert. Die actie is een keuze, en varieert per levensvorm en situatie. Zo’n actie kan een verband in gang zetten. Als we bijvoorbeeld een open haard aansteken, is het aansteken de actie; het daaropvolgende verbranden van het hout is een chemische reactie. Een blikseminslag die een bosbrand veroorzaakt is alleen een verband tussen meerdere natuurkrachten – géén levensvorm kiest ervoor om de bliksem te initiëren.
De grote vraag is hoe ons brein alle informatie samenbrengt, alle acties op elkaar afstemt en het beoogde doel bereikt. Het sturen van onze acties is een complexere taak dan enkel waarnemen, omdat het voortbouwt op onze waarnemingen. Beïnvloeden vereist grotere denkvermogens, omdat het doorslaggevende kenmerken in tijd en ruimte aan elkaar knoopt en omzet in een actieplan dat we kunnen uitvoeren. De weg naar het doel vereist dat we de juiste stappen in de juiste volgorde zetten, kunnen inspelen op onverwachte gebeurtenissen en alternatieve paden kunnen overwegen. Om het doel te bereiken, koppelen we losse schakels aan elkaar tot een keten van opeenvolgende acties. Deze aaneenschakeling van componenten vereist steeds meer geheugen en groeit voortdurend in complexiteit.
Om te overleven, moeten we bovendien de nabije toekomst nauwkeurig kunnen voorspellen. Stel, we willen water drinken in een oase, maar zien dat een groep leeuwen ons voor is. We combineren deze waarneming met eerder opgedane kennis dat leeuwen ons als prooi zien. We besluiten daarom te wachten met drinken totdat de leeuwen weg zijn. Door al deze informatie te combineren, doen we een goede voorspelling en vergroten zo onze overlevingskansen. Het duurt waarschijnlijk ongeveer dertig jaar om al onze gespecialiseerde denkprocessen volledig te ontwikkelen, hoewel sommige denkprocessen zich altijd blijven ontwikkelen.11-1Veel is onduidelijk. Lees ook Leah H. Somerville (2016) Searching for Signatures of Brain Maturity: What Are We Searching For? NeuroView| Volume 92, ISSUE 6, P1164-1167, December 21, 2016 https://doi.org/10.1016/j.neuron.2016.10.059
De gemakkelijkste manier om de wereld te beïnvloeden is door een stappenplan te volgen. We doen precies wat het plan voorschrijft en wijken er niet van af. Bij een goede uitvoering bereiken we het gekozen doel, zonder dat we nieuwe routes hoeven te bedenken; we kunnen simpelweg vertrouwen op ons geheugen.
Bij gebeurtenisgedreven besturing moeten we juist wél reageren op onverwachte gebeurtenissen en afwijken van het oorspronkelijke plan. Dit maakt het koppelen van de juiste knooppunten veel lastiger. Het vereist meer denkkracht om alle externe invloeden waar te nemen en te bepalen welke impact dit heeft op de route naar het doel.
Routezoekende besturing is de meest complexe vorm. Hierbij moeten we het hele tijdspad overzien, rekening houden met mogelijke gebeurtenissen en zelf het stappenplan bedenken. We hebben hierbij grote vrijheid om de knooppunten aan elkaar te koppelen. Het ontwikkelen van een nieuwe route naar een doel is echter zeer lastig, omdat we een volledig overzicht in de tijd moeten hebben en ons moeten focussen op de juiste details, zowel binnen de waarnemingshiërarchie als de beïnvloedingsketen.
Ongeacht hoe goed we reageren op gebeurtenissen of een stappenplan toepassen, als we niet de juiste route naar het doel kiezen, zullen we dit doel nooit bereiken. Daarom heeft een routezoekend mechanisme voorrang op de gebeurtenisgedreven en stappenplanmechanismen.
Knooppunten gedragen zich in elk kennisdomein anders.
In het domein van fysieke bouwstenen is vrijwel alle vereiste kennis vooraf bekend. Hoewel deze kennis niet altijd gemakkelijk te vinden of toe te passen is, is deze kennis in principe wel beschikbaar. Nieuwe knooppunten om bestaande verbanden te verbeteren zoeken we alleen in speur- en ontwikkelingswerk.
In het domein van de werking van levensvormen zijn de knooppunten niet geheel of soms zelfs volledig onbekend. Dit maakt het verband tussen ons handelen en het resultaat vaak onvoorspelbaar. Doordat het afleiden van de aansluitende knooppunten zeer moeilijk is, vallen we vaak terug op vaste werkwijzen. Bij gebrek aan beter passen we ervaringskennis toe en kijken we naar de resultaten. Als de resultaten positief zijn, doen we het vaker, ook al weten we niet waarom het werkt. Als de aansluitende knooppunten wel bekend zijn, dan is het resultaat beter te voorspellen. We maken het toepassen van een medicijn bijvoorbeeld afhankelijk van de genetische opmaak van patiënten.
In het domein van gedrag richten we ons vrijwel altijd op het onderzoeken van enkelvoudige knooppunten. Meervoudige knooppunten ontgaan ons, omdat de bestaande onderzoeksprotocollen nauwelijks geschikt zijn om ketens gefundeerd te onderzoeken. De stap om nieuwe onderzoekstechnieken te bedenken om meervoudige knooppunten in het domein van gedrag goed te onderzoeken, hebben we helaas nog niet gezet. Daardoor ontbreekt (buiten het Alforto-raamwerk) vrijwel elk begrip van gedragsketens. We verdoezelen dit gebrek aan kennis door de nadruk te leggen op statistiek en de categorisering van gedragskenmerken. Knooppunten in het domein van gedrag benoemen het verband tussen de daden en het resultaat en ook de invloed op het denken – de persoonlijke ambities en groepsmotieven – van de betrokken personen. De tegenwerping dat dit moeilijk is, is geen goed argument. Alles is moeilijk, totdat we het goed begrijpen. Alleen door te beginnen, komen we een stap verder.
In het kennisdomein Evenwicht draait alles om het vinden van een dynamisch evenwicht tussen de krachten die op een systeem inwerken. Dit is het meest complexe domein, omdat de knooppunten hier niet alleen de directe oorzaak-gevolgrelaties beschrijven, maar ook de feedbackmechanismen die de stabiliteit van een systeem bepalen.
Een cruciaal aspect van dit domein is dat de knooppunten onderling samenhangen in een complexe structuur die de essentie van het systeem bepaalt. Deze structuur kan niet worden begrepen door de individuele onderdelen los te bestuderen; het geheel is meer dan de som der delen. Een goed voorbeeld is een zelfregulerende thermostaat in een huis: het is niet voldoende om de sensor, de thermostaat en de cv-ketel afzonderlijk te bestuderen. Het cruciale element is de terugkoppeling, waarbij de sensor de temperatuur meet en de thermostaat aanzet om de cv-ketel te activeren totdat de gewenste temperatuur is bereikt. De knooppunten in dit domein beschrijven hoe een verstoring van het evenwicht (bijvoorbeeld een open raam) leidt tot een actie van het systeem om het evenwicht te herstellen.
Om een evenwicht te vinden, moeten we rekening houden met zowel de fysieke bouwstenen, de werking van levensvormen als het gedrag van mensen. Het zoeken naar evenwicht is een continu proces, waarbij de knooppunten verandering en stabiliteit met elkaar verbinden. Een evenwicht is nooit statisch, maar veerkrachtig: het kan verstoringen opvangen en keert na verloop van tijd terug naar een stabiele toestand. Het begrip van dit domein is essentieel voor het oplossen van complexe maatschappelijke vraagstukken, zoals klimaatverandering of economische crises, waarbij meerdere factoren elkaar voortdurend beïnvloeden en een evenwicht zoeken.
Het beperken van het aantal mogelijke routes wordt belangrijker naarmate de onzekerheid van de voorspelling toeneemt, omdat het aantal kenmerken te groot wordt om alle routes te kunnen beoordelen.
Het kennisdomein van formele abstracties heeft de grootste voorspellende kracht. Denk hierbij aan de stelling 1 + 2 = 3, die altijd waar is, ongeacht tijd of plaats. De kennis over fysieke bouwstenen heeft ook een grote voorspellende kracht, maar kent op zeer kleine of grote schaal nog onbegrepen verschijnselen. De werking van levensvormen kent nog een groot aantal mysteries, omdat de bouwstenen te klein zijn om de werking volledig te doorgronden. Het gedrag van levensvormen is door de keuzevrijheid per definitie onzeker. Bovendien werken evenwichtssystemen van levensvormen op elkaar in en zijn daardoor ingewikkeld en moeilijk te voorspellen.
in elk bovenliggend kennisdomein neemt de onzekerheid toe. Het besturingsproces verschuift daardoor steeds meer van statisch naar dynamisch, waardoor de moeilijkheidsgraad toeneemt. Deze moeilijkheidsgraad wordt al snel te groot voor ons. Om toch grip te krijgen, is het noodzakelijk om het aantal mogelijke routes te beperken.
We pakken dit vaak op de verkeerde manier aan. We geven de voorkeur aan het gevoel dat we de situatie beheersen. Onze acties koppelen we direct aan de uitkomst, zonder na te denken over de onderliggende details en tussenstappen. 'Als ik dit doe, dan gebeurt dat. Zie je wel?' Onze ervaring vertelt ons hoe we problemen kunnen oplossen. We stellen onze eigen acties centraal om de situatie te verklaren. Dat is vaak niet de meest optimale aanpak, maar het gevoel van controle is blijkbaar belangrijker voor ons. Een sprekend voorbeeld hiervan is het gedrag van president Trump van de Verenigde Staten van Amerika in 2025.
Een betere manier om onzekerheid te verminderen is het standaardiseren van de doorslaggevende kenmerken, zoals de ISO-normen in Duitsland. Standaardisatie is eigenlijk een vereenvoudiging van de route, omdat de details dan niet ter zake doen. In technische vakken is standaardisatie gemeengoed; in het domein van gedrag is het vastgelegd in de cultuur met normen en waarden, maar verschilt het wel per cultuur.
Vorige pagina Volgende pagina Inhoudsopgave