Vaststellen of een voorspellende theorie «waar» is klinkt simpel, maar is dat zeker niet. Het vinden van nieuwe kennis kent vele hindernissen. Zo is niet zonder meer duidelijk van hoeveel factoren de voorspelling afhankelijk is. Voorspelt één factor het resultaat of is het juist een combinatie van meerdere factoren? Bovendien zijn de oorzaak–gevolgverbanden vaak onduidelijk of is het startpunt onbekend. Wat was er eerder, de kip of het ei? Wat is oorzaak en wat is gevolg?
Een ander probleem is dat veel processen zich afspelen op te grote schaal (universum) of op te kleine schaal (kwantummechanica) om de verbanden eenvoudig te kunnen waarnemen. Welke theorie de waarheid hier het best benadert, is alleen vast te stellen door afleiding en redenering. Ooit een zwart gat of het Higgs-deeltje gezien? Met het blote oog niet waar te nemen. Slechts met dure apparaten kunnen we de bouwstenen zien of afleiden. De geavanceerde apparaten maken het echter nog niet mogelijk om de kleinste structuren tegelijkertijd in actie te zien. We begrijpen daardoor de werking van het geheel vaak onvoldoende. Hierdoor hebben we meerdere theorieën die dezelfde werkelijkheid verklaren, maar die tegenstrijdig met elkaar zijn.
In de wetenschappen die het leven bestuderen, versluieren deze hindernissen een veel groter probleem. Levensvormen kunnen zich aanpassen aan de omstandigheden, waardoor hun werking nu anders is dan in de toekomst. De geldigheid van een oorzaak-gevolgverband is daarmee niet meer gegarandeerd. Gisteren gingen bacteriën dood door penicilline, morgen niet meer. De werkelijkheid verandert voortdurend, waardoor ware kennis van gisteren vandaag achterhaald is.
Levensvormen die de toekomst kunnen voorspellen, kunnen hun gedrag zelfs op elk moment aanpassen. Oorzaak-gevolgverbanden zijn dan zelden te herleiden tot enkelvoudige verbanden. Van wetenschap in de klassieke zin is dan geen sprake meer. Oorzaak-gevolgverbanden ondergaan in de levensvorm zoveel bewerkingen, dat gedrag niet met honderd procent zekerheid is te voorspellen. Elke situatie leidt immers tot ander gedrag. Hierdoor kunnen we niet tot een gedragsvoorspelling komen die altijd «waar» is.
De onzekerheid, en daarmee het antwoord op de vraag of iets «waar» of «niet waar» is, verschilt per wetenschapsgebied. Op basis van de voorspellende kracht van theorieën is wetenschap in te delen in vijf domeinen van zekerheid, te weten: formele abstracties, bouwstenen, leven, gedrag en evenwicht.
Naar volgende pagina Naar inhoudsopgave editie 2022