Hoe bestrijden we samenzweringstheorieën effectief?

inleiding

Samenzweringstheorieën zijn hardnekkig, verleidelijk en vaak moeilijk te ontkrachten. Ze ontstaan niet zomaar: ze wortelen diep in ons leerproces en in de manier waarop we informatie waarnemen, verwerken en interpreteren. Om ze effectief te bestrijden, moeten we begrijpen hoe denkpatronen zich ontwikkelen. De inzichten van Jean Piaget over leerontwikkeling bieden hiervoor een waardevol kader.

De leerfasen volgens Jean Piaget

Jean Piaget, pionier in de cognitieve ontwikkelingspsychologie, beschrijft vijf fundamentele fasen in het leerproces van kinderen.1The originis of intelligence in children. Jean Piaget (1952) Deze fasen vormen de basis voor hoe we waarnemen, begrijpen en uiteindelijk invloed uitoefenen op onze omgeving:

Waarnemen

De eerste vier hoofdfasen beschrijven de volgorde van het waarnemingsproces van afzonderlijke beschouwingseenheden:
  1. Ontdekken
    Het opmerken van nieuwe vormen, gebeurtenissen en verbanden.
  2. Begrijpen
    Inzicht krijgen in veranderingen in tijd en ruimte en hun onderlinge samenhang.
  3. Voorspellen
    Op basis van eerdere waarnemingen toekomstige gebeurtenissen voorzien.
  4. Benoemen
    Verschijnselen identificeren en benoemen in een abstractiehiërarchie.

Beïnvloeden

Piaget beschouwt beïnvloeden als een volwaardige fase naast waarneming. In het Alforto-raamwerk wordt deze fase verder uitgewerkt in drie besturingsmechanismen:
  1. Opeenvolging van handelingen
    Doelgericht handelen volgens een stappenplan.
  2. Reageren op invloeden van buiten
    Begrijpen dat externe factoren het resultaat mede bepalen. Dit is de gebeurtenisgedreven besturing.
  3. Alternatieven onderkennen
    Inzien dat er meerdere routes zijn naar hetzelfde resultaat. Dit is de routezoekende besturing.

Op elkaar bouwen

Deze fasen bouwen logisch op elkaar voort. Wie leert in de juiste volgorde — van ontdekken tot alternatieven onderkennen — ontwikkelt een robuust denkpatroon. Wordt deze volgorde verstoord, dan moet het brein ontbrekende schakels zelf aanvullen. Dit leidt tot cognitieve belasting: we moeten meer onthouden en kunnen minder goed toetsen of onze redenering klopt. De relatie tussen waarneming en resultaat vervaagt, en onze voorspellingskracht neemt af.

Zelfbedachte samenzweringstheorieën

Wanneer cruciale schakels in het leerproces ontbreken, vullen we die liever zelf in. We verzinnen waarnemingen en redeneringen om een coherent wereldbeeld te behouden. Zo herstellen we ons voorspellingsvermogen en ontlasten we ons geheugen. Maar dit leidt tot alternatieve waarheden en samenzweringstheorieën. Onderzoek bevestigt dit mechanisme.2Zie voor een ander perspectief, maar wel met dezelfde strekking: Joseph A. Vitriol, Jessecae K. Marsh. The Illusion of Explanatory Depth and Endorsement of Conspiracy Beliefs. European Journal of Social Psychology, 2018 en Christopher M. Federico, Allison L. Williams, Joseph A. Vitriol. The role of system identity threat in conspiracy theory endorsement. European Journal of Social Psychology, 2018

Voorkomen

We kunnen het ontstaan van samenzweringstheorieën grotendeels voorkomen door het leerproces volledig en in de juiste volgorde aan te leren. Door mensen te begeleiden in het doorlopen van alle zeven fasen — van ontdekken tot beïnvloeden — versterken we hun vermogen om kritisch, logisch en voorspelbaar te denken. Zo bouwen we aan een samenleving die minder vatbaar is voor misinformatie en complotdenken.

Zie ook:

Datum laatste inhoudelijke wijziging 6 augustus 2025

Share on