Hoe realiseren we informatieprojecten doeltreffend en doelmatig?
Inleiding
In het artikel Synthese gaat voor analyse betogen we dat de
directie vier vragen moet beantwoorden voordat een projectgroep een opdracht kan
uitwerken: de doelstellingen helder maken, de besturingsprincipes vaststellen, de vereiste
informatie definiëren en de systemen afbakenen. Hierna kan de projectgroep het systeem
realiseren.
Zelfs als deze vragen helder en duidelijk zijn beantwoord, zijn vele projecten toch
niet succesvol. Hoe komt dat?
Natuurlijk kunnen we vele oorzaken aanwijzen. Geen ruimte, geen testcapaciteit, geen noem maar op. Toch springt één oorzaak naar voren: het opknippen van het project in kleine delen met elk hun eigen besturing zorgt voor veel problemen.
Misvattingen
Systeemontwikkelingsmethoden veronderstellen dat de analyse methode, het opdelen van het
project in kleinere eenheden, de prestaties van de betrokken teamleden vergroot en risico
op overschrijding van tijd en geld verkleint.
Juist het omgekeerde is het geval. De beheersing door voorgeschreven technieken en
methoden staat de optimale prestatie van personen in de weg. Waarom? Mensen, u en ik,
denken en onthouden alles in beelden en structuren en niet in tabellen en details. Is het
gezegde niet 'één plaatje zegt meer dan duizend woorden'.
Route
Met een simpel voorbeeld is de geldigheid van deze stelling aan te tonen. U beschrijft de route naar het dichtst bij zijnde treinstation. U gaat meteen een filmpje afdraaien in uw hoofd over de route. U ziet de weg aan u voorbij trekken en telt de afslagen, stoplichten en minirotondes. U schrijft de route op en leest het voor aan uw oom die de omgeving niet kent. Tien tegen één dat uw oom de route niet kan onthouden. Wat in zijn hoofd namelijk ontbreekt is het filmpje, het beeld van de route. De derde straat rechts is lastig te onthouden als het de zeventiende aanwijzing was. Alleen als u nooit bent verdwaald met een routebeschrijving in de hand, mag u zich een schouderklopje geven.
Rapport
In een gemiddeld project omvat deze routebeschrijving 10 pagina's. De eerste pagina gaat over de naam van het project en de schrijvers. De 2e geeft de inhoudsopgave. De 3e een principe schema: huis pijltje station. De 4e een fantastisch schema van de route op schaal met alle kenmerken zoals stoplichten, voetgangersoversteekpaden, voorsorteervakken, verkeersborden en verkeerstekens van agenten. De 5e pagina geeft de route gedetailleerd in woorden weer: op het kruispunt op de kop van de Kalverstraat waarbij u links het Binnenhof ziet en rechts de Coolsingel, gaat u rechtdoor. De 6e bladzijde geeft de geïnterviewde personen. De 7e de geraadpleegde literatuur, liefst commerciële advertentiebladen waarin staat dat de gekozen oplossing de wereld gaat veroveren. De 8e de acties in het kader van de kwaliteitsborging. De 9e is voor de referentielijst die zo eenvoudig te maken is met te tekstverwerker. De 10e afsluitende pagina geeft via een tekening een grapje weer over de route naar het station: fietsen in plaats van met de auto is 10 keer sneller.
Overigens heeft dit rapport de kwaliteitsmeeting met de hakken over de sloot gehaald. Vergeten was de verkeerstekens van de klaar-overs op te nemen. Dit kan potentieel tot zeer gevaarlijke situatie leiden. Na uitgebreide discussie is echter vastgesteld dat op de route op dit moment geen klaar-overs staan. Bovendien was de vraag of de uitdrukking 'op de kop van' een straat wel eenduidig was. Stel je voor dat de lezer het rapport onderste boven hield. Ook hierbij is besloten dat het projectteam van de lezers verwacht dat ze Nederlands kunnen lezen.
Film
Overigens is dit rapport na de eerste keer niet meer gebruikt. De oom wist de tweede keer
de filmpje in zijn hoofd goed af te spelen. Bovendien kende hij de route ook al vanuit het
huis van zijn vriend.
Wat we doen in ons hoofd is van alle details en elementen een plaatje maken, een synthese maken. We mixen net zolang tot we een compleet model hebben van de werkelijkheid. De details vergeten we, het plaatje niet. Deze synthese noemen we ook wel creativiteit.
De synthesefase valt niet te plannen. Planning vormt zelf een belemmering voor deze creatieve fase. Planning heeft te maken met analyse, het in onderdelen opsplitsen van systemen. De synthese behelst het ontwerpen van nieuwe, geïntegreerde perspectieven. Beide kunnen niet tegelijkertijd het onderwerp van ons denken zijn.
De hoofddoelstelling van een projectfase moet derhalve het scheppen van een beeld zijn waarmee de volgende fase/groep een flitsende start kan maken.
Overdracht
Het opdelen in fases en de inzet van verschillende specialisten schept een tweede
probleem. De vastgelegde analyse resultaten in de vorm van schema's, tabellen, diagrammen
en beschrijvingen maken de overdracht van verkregen kennis vrijwel onmogelijk.
Het is vrijwel ondoenlijk om op basis van het analyserapport waarin de details
beschreven staan een model in het hoofd fantaseren wat exact aansluit bij de gedachtegang
van de opsteller in de vorige fase. In de nieuwe fase gaan de toegevoegde specialisten een
nieuwe weergave maken die derhalve per definitie afwijkt van de oorspronkelijke ideeën.
Het resultaat laat zich raden. Vertragingen, afwijkingen en omissies zijn aan de orde
van de dag.
Reactie
De gebruikelijke reactie hierop is het formaliseren van de overdrachtsdocumenten. De
inhoud moet voldoen aan een waslijst van eisen en de schema's moeten volledig en
consistent zijn tot aan het laatste detail. Elke fout leidt tot het niet accepteren van
het rapport door het kwaliteitsteam. Zo gaat het rapport een poosje heen en weer
totdat de tijdsdruk zo hoog oploopt dat het nieuwe team het niet geheel correcte
rapport moet aanvaarden om de einddatum te halen.
Elk overdrachtsmoment nodigt uit tot het opvoeren van dit toneelspel, vooral om de
eigen risico's te minimaliseren. De fout zat immers al in het oorspronkelijk rapport. Wij
deden het goed, maar zij niet.
Deze reactie versterkt het basisprobleem en maakt de prestatie en het eindproduct steeds slechter. Uiteindelijke treedt een permanente verlamming op waarbij de automatiseringsafdeling alleen zichzelf bezighoudt.
Instrumentarium
Als we geen dik rapport mogen opleveren in de synthesefase, hoe kunnen we dan onze
gedachten overdragen?
En hoe kunnen we onze eigen gedachten ordenen?
Twee vragen, een antwoord.
Het instrumentarium dient onze eigen verbeelding, vindingrijkheid, fantasie en creativiteit te prikkelen en te stimuleren. Bovendien moet het resultaat eenvoudig over te brengen zijn op andere mensen. Het antwoord past in deze tijd: virtuele realiteit.
Virtuele realiteit
De gereedschappen die we wel nodig hebben in deze fase creëren een beeld van de nieuwe, nog niet bestaande werkelijkheid. We komen gauw bij virtual reality uit. Via computerschermen ontwerpen we hierbij de nieuwe werkwijze en zetten die in beweging. We ontwerpen als het ware een film over de nieuwe werkelijkheid. Op de achtergrond kan een programma toetsen of de film werkelijkheid kan zijn door bijvoorbeeld standaard logica test uit te voeren. Door het afspelen van de film, vergroten we onze eigen inzichten en toetsen we ons ontwerp. Bovendien zijn we in staat om onze verbeelding over te brengen op andere personen. Die zien tastbare zaken die aansluiten op de alledaagse werkelijkheid.
Op deze manier brengen we twee belangrijke verbeteringen aan in het ontwikkelen van systemen. Ten eerste dwingen we de ontwerpers naar het geheel te kijken en te denken in geïntegreerde concepten. Ten tweede is de overdracht naar de volgende fase perfect geregeld omdat het afspelen van de film het juiste beeld meteen op het netvlies van de kijker projecteert.
Test
De doeltreffendheid van deze aanpak kunt uzelf eenvoudig testen. U haalt de laatste
tabel die u gezien hebt, weer voor uw geest. U faalt waarschijnlijk en bent niet in staat
de tabel voor ogen te toveren. U kunt zich nu wel een tabel herinneren, maar dit is niet
de laatste. Uw geheugen voor tabellen is blijkbaar beperkt.
Nu de tweede vraag. Beschrijf het slot van de film die u het laatst gezien hebt. Tien
tegen een dat u dit vlekkeloos, zonder dralen kunt. U herinnert u zich steeds meer details
naarmate u steeds meer beelden ophaalt uit uw geheugen. Jaren later zegt u nog als u de
film weer ziet: "Heb ik al gezien, ik weet al hoe het afloopt".
Resultaten
Het maken van een virtuele realiteit, een film, heeft een derde voordeel. Het
presenteert namelijk de resultaten en niet een gedetailleerd verslag van de werkwijze.
Het management en de gebruikers vallen we keer op keer lastig met onzinnige details
over onze werkwijze in de analysefase. Hoe meer details en dus hoe dikker het rapport, hoe
beter de prestatie van het projectteam, denken we. Deze belangrijke fouten maken we keer
op keer en soms zelfs doelbewust door grote letters te gebruiken. De dikte van het
rapport is dan ook vaak omgekeerd evenredig met oorspronkelijkheid van de inhoud.
Analysefase
Nadat een geprojecteerd model is neergezet, komen we in actie met de bestaande methoden, technieken en gereedschappen. We werken het model uit in alle details en toetsen het op consistentie en realisatiemogelijkheden. We ontwerpen vrijwel niets meer. Dit traject, waarbij het product vast staat, de processen bekend zijn en de middelen voorhanden zijn, kunnen we op de gebruikelijke lineaire, rationele wijze projectmatig realiseren. Binnen het budget en binnen de tijdlimiet.
Datum laatste inhoudelijke wijziging 12 juni 1999.