Mogen we in navolging van euthanasie zelfdoding of zelfmoord toestaan?
Inleiding
In Nederland is het plegen van euthanasie wettelijk geregeld. Ongeneeslijk zieken kunnen kiezen voor een actieve dood. We beargumenteren dit met de rationele argumenten dat mensonwaardig lijden geen nut heeft en we de keuzes van onze medemens moeten respecteren. Dit zijn sterke argumenten. Gelden deze argumenten ook voor zelfdoding? Kunnen we rationeel kiezen voor de dood?
Antwoord
Het onthutsende antwoord is dat we geen eenduidig antwoord hebben op deze vragen. We ontwijken deze vragen veelal omdat we geen sluitende argumentatie kunnen aanvoeren. De basisvraag "Wat is het doel van dit leven?" vult iedereen anders in. Zo geeft iedereen een eigen antwoord op deze vragen.
Toch is het zeer leerzaam om de gangbare argumenten tegen zelfmoord op een rij te zetten en deze argumenten te wegen.
Godsdienst
Religieuze argumenten spelen in onze samenleving geen doorslaggevende rol meer. De godsdiensten geven echter als geen ander antwoord op levensvragen. Laten we daarom kijken wat de bijbel zegt over zelfdoding.
Verbazingwekkend weinig. Nergens in de bijbel wordt zelfdoding uitdrukkelijk verboden. De bijbel geeft alleen het gebod om andere personen niet te doden. De profeten beschrijven zelfs de zelfdodingen van Simson, Saul en Judas niet in afkeurende bewoordingen.
Pas in de vierde eeuw na Christus heeft de kerk zelfdoding veroordeeld als een zonde als antwoord op de populariteit van zelfdoding. Elke godsdienst die predikt dat de hemelse wereld na dit leven ons verlost uit een diep tranendal, heeft natuurlijk een goede reden nodig om gelovigen te weerhouden onmiddellijk naar het paradijs af te reizen. De kerk deed dit door af te kondigen dat zelfdoding een zonde was en leidde tot een leven in de hel. De Islam verbiedt zelfdoding uitdrukkelijk. Boeddhisme en Hindoeïsme veroordelen zelfdoding minder.
Een ander godsdienstig argument is dat het leven een geschenk van God is dat we niet mogen vernietigen. God schenkt ons leven en wij hebben geen recht om dit af te wijzen. Hoe zich dit verhoudt tot onze vrij wil, onze keuzevrijheid, is onduidelijk. Mogen we deze gift afwijzen als ons leven martelend zwaar is? Moeten we dankbaar zijn, terwijl we ons diep ongelukkig voelen omdat medische apparatuur ons aan bed gekluisterd houdt? Of mogen we de gift afwijzen?
Weer en ander argument is dat zelfdoding onnatuurlijk is. God heeft het leven op aarde geschapen. Zelfdoding doorbreekt de natuurlijke orde die hieruit volgt. Alle handelingen van de mensen wijzigen echter de natuurlijke orde. Elke steen die we verplaatsen verandert de natuur. Waarom zou zelfdoding hierin een speciale positie innemen?
Sociaal
Een tweede categorie argumenten tegen zelfdoding zijn de sociale verplichtingen. Ieder persoon heeft verplichtingen aan zijn familie, vrienden en de samenleving. Zelfdoding is in deze redenatie een egoïstische daad die juist de last van de dood bij de overlevenden neerlegt. De achterblijvers rouwen om de opzettelijke dood van hun vriend. Ze voelen zich enerzijds vol schuld over het niet voorkomen van de zelfdoding. Anderzijds zijn ze boos dat de vriend uit het leven is gestapt. Deze woede reageren ze vaak af op de verkeerde personen: politie, familie en vrienden. Pas nadat de dode de schuld krijgt, kan de innerlijke vrede terugkeren.
Zelfdoding berooft de maatschappij van zijn talenten en capaciteiten en is daarom verboden. Omdraaiing van dit argument heeft echter vervelende gevolgen. Moeten alle drugsverslaafden, gehandicapten, gevangenen, langdurig werklozen - kortom iedereen die afhankelijk is van anderen- verplicht zichzelf doden? In vele culturen is het gebruikelijk geweest dat oude, zieke mensen die de familie tot last waren, verplicht waren zichzelf van het leven te beroven. Sociale verplichtingen vormen daarom geen goed argument. Bij elke situatie voor zelfdoding valt een tegenovergestelde situatie tegen te bedenken.
Waarde leven
Een derde categorie argumenten neemt de inherente waarde van het menselijk leven als uitgangspunt. Leven is het waard geleefd te worden. De dood is een banvloek en we proberen alles om het leven te rekken. Het leven is meer dan alleen het lichaam of nuttig en zinvol bezig zijn. Zelfdoding is in deze redenatie uit den boze.
In praktijk eten we deze soep niet zo heet. Het leven van mensen is niet heilig. Het voeren van een verdedigende oorlog om erger kwaad te voorkomen vinden we in het algemeen goed. Ook kennen vele landen nog de doodstraf. Beide maatregelen praten we goed door te wijzen op het redden of beschermen van andere levens. Ook de zelfopoffering van bijvoorbeeld een chauffeur die de dood vindt nadat hij een brandende tankauto uit een menigte heeft gereden, beschrijven we in positieve termen. Als zelfopoffering geaccepteerd is, dan valt ook het principe van de intrinsieke waarde van leven in duigen. Bovendien is de vraag: Waarde voor wie? Het leven is zoals gezegd meer dan alleen het lichaam. Maar als de zelfdoder vindt van niet?
Rationeel
Het verlies van zelfrespect en waardigheid is voor vele mensen een reden om in volstrekt normale omstandigheden een wilsbeschikking te tekenen dat ze willen sterven indien de medici ze kunstmatig in leven moeten houden. Ze willen geen pijn lijden en willen niet een voorwerp van zorg zijn. Vele mensen vinden echter het verlies van waardigheid geen reden voor een keuze voor de dood. Het besluit uit het leven te stappen is onherroepelijk, terwijl de waardigheid tijdgebonden is. Dit is een sterk argument tegen zelfdoding.
Maar mogen we iemand tegenhouden die ondanks alle hulp en ondersteuning en bij zijn volle verstand kiest voor de dood? De Romeinse Stoïcijnen, de Japanse Samoerai en de Franse Montagnards kozen voor een respectvolle dood boven een geknakt leven. Mogen we ook bij ons volle verstand onze lot in eigen hand nemen? Waarom beperken we de euthanasiewetgeving alleen tot ongeneeslijk zieken? Iedereen is sterfelijk. Waarom moet iemand die het leven niet meer waard vindt geleefd te worden, wachten tot hij ongeneeslijk ziek is? Hebben we niet het recht te sterven op elk moment?
Een rationeel argument tegen de dood is dat niemand weet wat na de dood komt. Een kosten-baten afweging is dan onzinnig. De dood kan erger zijn dan het leven nu. Zelfs een grote leegte na de dood kan erger zijn dan het leven nu.
Discussie
Eenvoudige antwoorden bestaan niet bij dit onderwerp, maar het maatschappelijk bespreekbaar maken van dit onderwerp kan vele mensen helpen tot het maken van een goede keuze in het leven.
Zie ook Voor of tegen de doodstraf?
Dit artikel is gebaseerd op Let death be my dominion,
The Economist, 16 oktober 1999.
Datum laatste inhoudelijke wijziging 7 februari 2000.