10.2 Oogmerk stuurt aandacht

Het waarnemen van de directe omgeving is belangrijk om te overleven in de vrije natuur. Om de kans op overleven te vergroten, kiezen dieren en mensen de plaats waar ze staan. Ze kiezen hun de plaats door beeld te maken van de wereld op basis van ervaringen en de directe toekomst te voorspelen.^10.2-1Demis Hassabis, Eleanor A. Maguire (2009) The construction system of the brain Phil. Trans. R. Soc. B 2009 364 1263-1271

Hoe eerder ze vijanden opmerken, hoe meer tijd er is om te reageren en een andere plaats in te nemen. Meerdere bedreigingen tegelijk waarnemen is echter voor mensen lastig. Mensen kunnen moeilijk meer dan vijf locaties tegelijkertijd waarnemen en onthouden. Chimpansees presteren hierin veel beter: zij onthouden moeiteloos 12 posities van bedreigingen en overtreffen mensen hierin volledig. Bovendien nemen ze alle bedreigers veel sneller waar dan mensen.^10.2-2Zie voor meer achtergrond The Cognitive Tradeoff Hypothesis op https://www.youtube.com/watch?v=ktkjUjcZid0&list=WL&index=40

Ons beperkte waarnemingsvermogen dwingt ons in een situatie alleen te letten op de essentie. Wat de essentie is, hangt af van het oogmerk dat we hebben. Richten we onze aandacht op de positie, de kleuren, de beweging, of iets anders. We kunnen niet op alles tegelijk letten. Ons brein mist simpelweg de capaciteit om overal tegelijkertijd aandacht aan te besteden.

Een treffend voorbeeld hiervan is het 'onzichtbare gorilla'-experiment, een video van een gorilla die door een basketbaloefening loopt. Wanneer we ons volledig concentreren op het nauwkeurig tellen van de passes, zien we de gorilla niet. Maar zodra we onze blik verbreden, is de gorilla overduidelijk zichtbaar.

Het oogmerk bepaalt waarop we letten en richt onze aandacht op specifieke kenmerken. Wat vanuit het ene oogmerk onbelangrijk is, kan vanuit een ander oogmerk doorslaggevend zijn. Goed waarnemen begint daarom met het kiezen van het juiste oogmerk. Hoe belangrijk het oogmerk is, blijkt uit de benamingen die we geven aan personen. Dezelfde persoon kan bijvoorbeeld een bakker, een dief, een echtgenoot, enzovoort zijn, afhankelijk van hoe we de persoon bekijken.

We zien het oogmerk vaak over het hoofd, omdat we situaties vanuit een standaard zienswijze beschrijven. Dit veroorzaakt allerlei problemen, zoals blijkt uit het volgende voorbeeld van een woordenschattoets voor vijfjarigen.^10.2-3Claire Boonstra on the Shift to Value Centered Education at TEDxAmsterdamED 2012 https://www.youtube.com/watch?v=AEDM3zzYN_I In deze toets moesten kinderen aangeven of het woord 'iglo' 'koud' of 'warm' is. Volgens het standaardantwoord is 'koud' het correcte antwoord, verwijzend naar de koude omgeving waarin een iglo staat. Sommige kinderen kozen echter voor 'warm', omdat ze niet naar de omgeving keken, maar naar het nut van de iglo. Binnen een iglo is het namelijk warmer dan buiten, dus een iglo biedt warmte voor de bewoner. Dit antwoord is even geldig, maar kiest een ander gezichtspunt. Dit voorbeeld onderstreept dat niet iedereen hetzelfde oogmerk heeft en dat de opstellers van toetsen hiermee rekening moeten houden.

Een ander voorbeeld dat het belang van het oogmerk benadruk is de vraag: welk vervoermiddel past niet in de lijst: de auto, de bus, de vrachtauto of het vliegtuig? Het ‘officiële’ antwoord is het vliegtuig, omdat het geen wielen heeft. Dit is onjuist, vliegtuigen hebben wielen om te starten en landen. Een betere redenering is dat alleen een vliegtuig kan vliegen. Het antwoord vrachtauto werd als fout gezien, hoewel de redenering ook juist is. Vanuit het oogmerk dat de auto, de bus en het vliegtuig voornamelijk personen vervoeren, en de vrachtauto niet, past de vrachtauto niet in de lijst. Maar ook deze redenering is niet waterdicht, want zowel de vrachtauto als het vliegtuig kunnen vracht vervoeren. Deze voorbeelden illustreren hoe moeilijk het is om het oogmerk en de daaruit voortvloeiende kenmerken correct toe te passen.

Het benutten van het begrip "oogmerk" stelt ons in staat om verder te kijken dan de oppervlakte en de diepere betekenis achter antwoorden en handelingen te begrijpen. Dit leidt tot een beter begrip van de leerstof en een grotere waardering voor verschillende denkwijzen. Door te kijken naar het oogmerk achter een antwoord of handeling, begrijpen we waarom iemand iets op een bepaalde manier benadert. Het voorkomt vage verklaringen zoals die van extreme denkers en creatievelingen. In plaats van afwijkende antwoorden af te doen als "fout" of "onconventioneel", begrijpen we beter wat de redenering erachter is.